Ενέργεια, συγκρούσεις και κοινωνικο-οικολογικοί μετασχηματισμοί

Άρθρο των συναδέρφων και μελών της παράταξης μας. 

Στην Ευρώπη της Απελευθέρωσης: Αντιστρέφοντας τον Μίλτον Φρήντμαν (παρουσίαση του Γ.Μάργαρη στην Ημερίδα: «Η παρουσία και ρόλος του ομίλου ΔΕΗ στη σημερινή οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα)

 Γιώργος Βελεγράκης, Γιάννης Μάργαρης

Η ενεργειακή φτώχεια, για παράδειγμα, ζοφερή πραγματικότητα εδώ και πολλά χρόνια στον λεγόμενο παγκόσμιο Νότο, φαίνεται ότι επηρεάζει πλέον και τις ευρωπαϊκές χώρες που πλήττονται ιδιαίτερα από την κρίση (βλ. Ελλάδα, Ισπανία). Παράλληλα, τόσο στη Λατινική Αμερική όσο και στον ευρωπαικό χώρο (βλ. Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία) ήδη από την περίοδο προ κρίσης αναπτύχθηκαν μικρότερα ή μεγαλύτερα κοινωνικά κινήματα που από τη μία αμφισβήτησαν τη θέση της αγοράς ως τον απόλυτο ρυθμιστή των ενεργειακών συστημάτων και των μεταβολών τους και από την άλλη «επέβαλαν» στην Αριστερά να επεξεργαστεί μια συνολική εναλλακτική στρατηγική για τον ενεργειακό τομέα.

Ειδικά η τωρινή συγκυρία στην Ελλάδα κάνει τη συζήτηση ακόμα πιο επίκαιρη: οι μακρόχρονοι σχεδιασμοί της αγοράς για την απελευθέρωση της ενέργειας συναντούν σοβαρά εμπόδια που υπερκαθορίζονται από το εκρηκτικό τοπίο της κρίσης, ενώ οι μνημονιακές πολιτικές των τελευταίων ετών ασκούν τεράστιες πιέσεις τόσο στις δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας (ιδιωτικοποίηση, άμεσο ξεπούλημα) όσο και στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα για τα οποία η ενέργεια μετατρέπεται αυτόματα από αγαθό σε εμπόρευμα που αδυνατούν να αγοράσουν.

Στον αντίποδα, η πολιτική πραγματικότητα δείχνει ότι το σχέδιο που προβάλλει μέρος της Αριστεράς για την «κυβέρνηση της Αριστεράς» δεν είναι καθόλου ουτοπικό. Στον ενεργειακό, αλλά και ευρύτερα παραγωγικό τομέα, το πρόταγμα που πρέπει να προβάλλει μια τροφοδοτούμενη από τα κινήματα «κυβέρνηση της Αριστεράς» δεν μπορεί παρά να είναι μια εφαρμογή πολιτικών με στόχο τον κοινωνικό-οικολογικό μετασχηματισμό της οικονομίας. Σε αυτό το πλαίσιο ας θέσουμε μερικά ερωτήματα που αναπόφευκτα αποτελούν, μεταξύ άλλων, πεδία προβληματισμού του συνεδρίου.

 Ποιος ενεργειακός σχεδιασμός για ποια παραγωγική ανασυγκρότηση;

Τόσο σε επίπεδο στρατηγικών στόχων (αλλαγή ενεργειακού μίγματος και μοντέλου παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας) όσο και ως προς τα μέσα υλοποίησης (αποκέντρωση παραγωγής και κοινωνική επιχειρηματικότητα), οι μετασχηματισμοί στον ενεργειακό τομέα πρέπει να συμβαδίζουν και να αλληλοδιαμορφώνονται με τις μεταρρυθμίσεις στο συνολικό παραγωγικό μοντέλο. Η στρατηγική για την ενέργεια θα πρέπει να διαπλέκεται συνεχώς με την προβληματική των σχεδίων για τη χωροταξία, το περιβάλλον, τα δημόσια έργα, τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, τις στρατηγικές για τα συνδικάτα και τη δυνατότητα συμμετοχής τους στις διαδικασίες κοινωνικού ελέγχου, τα προγράμματα ανάπτυξης έρευνας και τεχνολογίας κ.ο.κ.

 Ποια υποκείμενα;

Ένα από τα πιο σημαντικά θέματα που ανοίγουν πάντα στη συζήτηση για την ενέργεια και ιδιαίτερα για τους ενεργειακούς μετασχηματισμούς είναι ποιος ελέγχει τη διαδικασία και ποιος θα κερδίσει από την όποια μετάβαση. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση των έργων ΑΠΕ. Πολλές τοπικές κοινωνίες, και στην Ελλάδα, αντιδρούν στα έργα ΑΠΕ μεγάλης κλίμακας, ενώ ταυτόχρονα συνεχίζουν να υπερασπίζονται την πράσινη παραγωγή ενέργειας. Αυτό μας ωθεί να μελετήσουμε την καρδιά του ζητήματος, που είναι τελικά ποια υποκείμενα αλληλεπιδρούν, σχεδιάζουν και υλοποιούν. Αν θέλουμε να αλλάξουμε τη διαδικασία που επιβάλλει η αγορά πρέπει να βρούμε τρόπους υλοποίησης της δικής μας πρότασης με τον κατάλληλο συνδυασμό τεχνικών δυνατοτήτων και οργανωτικών μοντέλων συλλογικής διαχείρισης. Υπάρχουν κάποια πολύ καλά παραδείγματα τέτοιας συλλογικής διαχείρισης, όπως για παράδειγμα στη Βόρεια Ευρώπη, όπου πάντα οι ΑΠΕ συνδέονταν με κοινότητες και δήμους ως απόρροια των περιβαλλοντικών και αντιπυρηνικών κινημάτων. Αντίστοιχα, στη Λατινική Αμερική έχουν αναπτυχθεί δίκτυα και συμμαχίες χωρών που λειτουργούν συνεταιριστικά (π.χ. Petrocaribe, Unasur) σε μια σειρά από τομείς, συμπεριλαμβανομένης και της ενέργειας.

 Ποιες προτεραιότητες;

Απέναντι στα κριτήρια της ανταγωνιστικότητας, του κέρδους, του ανοίγματος της αγοράς και της ενέργειας ως εμπορεύματος πρέπει να αντιπαρατεθούν τα κριτήρια της ενέργειας ως δημόσιου-κοινωνικού αγαθού, της ενεργειακής εξοικονόμησης με προστασία των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και της δημοκρατίας στο σχεδιασμό, στην παραγωγή και στη διανομή. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο η συζήτηση και οι πρακτικές για την ενέργεια απομακρύνονται από έναν στείρο τεχνοκρατισμό ή οικονομισμό και μπαίνουν στη σωστή τους βάση: κοινωνική και πολιτική. Αναγνωρίζοντας και αναδεικνύοντας τις πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις του ενεργειακού σχεδιασμού μπορούμε να απαντήσουμε τα –κατά τον κυρίαρχο λόγο– «τεχνικά» ερωτήματα. Για παράδειγμα, η διείσδυση των ΑΠΕ σε προνομιακούς τόπους όπως τα νησιά δεν μπορεί παρά να σχετιστεί με την αποκεντρωμένη παραγωγή, με τη μικρή κλίμακα και τη διαφοροποιημένη τεχνολογία με σεβασμό στα τοπικά οικοσυστήματα, αλλά και με τη σύνδεση της παραγωγής με τον τόπο κατανάλωσης. Οι ειδικές γεωγραφικές συνθήκες στην Ελλάδα –εκτεταμένο νησιωτικό σύστημα, σύνδεση Ευρώπης-Ασίας, πλούσιο δυναμικό ΑΠΕ διαφορετικών μορφών– προσφέρουν δυνατότητες για την ανάπτυξη ενός νέου ενεργειακού μοντέλου με μεγάλη διείσδυση ΑΠΕ, που παράλληλα θα καθιστά την Ελλάδα περιφερειακό κέντρο ως προς τις συναφείς τεχνολογίες.

Αντίστοιχα, η συζήτηση για την εξόρυξη υδρογονανθράκων δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπόψη της το κόστος στις τοπικές κοινωνίες και το περιβάλλον, την ευθύνη για την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής, τη δέσμευση απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, και να μην εντάσσεται απλώς σε ένα βραχυπρόθεσμο σχέδιο «εξόδου από την κρίση». Επομένως, είναι σημαντικό η Ελλάδα αντί για χώρος διέλευσης αγωγών να γίνει χώρος σχεδιασμού και υλοποίησης του νέου παραδείγματος για το ενεργειακό σύστημα.

Συμπερασματικά, σημειώνουμε ότι πριν δοθούν οι όποιες τεχνικές ή οικονομικές απαντήσεις, θα πρέπει να τεθούν τα σωστά πολιτικά και κοινωνικά ερωτήματα, πάνω στα οποία θα στηθούν οι απαραίτητες συμμαχίες και θα στοιχειοθετηθούν συγκεκριμένα παραδείγματα που μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας εναλλακτικής στρατηγικής. Για το λόγο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία μια διεθνής συνάντηση για τα θέματα αυτά στην Αθήνα, ειδικά μέσα στο συγκεκριμένο οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο. Αυτή η συνάντηση σηματοδοτεί τη διαδικασία που έχει ήδη ξεκινήσει για ένα συνεκτικό πρόγραμμα της Αριστεράς στον ενεργειακό τομέα, με τη συνείδηση ότι κάθε πρόγραμμα είναι δυναμικό και προσαρμόζεται στις κινήσεις των κοινωνικών παραγόντων.